In een bespreking van de catalogus bij een expositie van de schilder Edgar Degas las ik twee zinnen die me akelig bekend voorkwamen.
I thought there would always be enough time... I stored up all my plans in a cupboard and always carried the key on me 1
Ik zocht in oude schriften en vond de regels die het citaat opriep:
De verlangens
in een schoenendoos
onder het bed
de doos onder het bed
op zolder
het bed op zolder
waarvan de sleutel
de deur op slot
in de gracht
de sleutel in de gracht
van een andere stad
in een andere stad
Ik was 17 toen ik dit schreef. Een treurige vaststelling. De versnelling naar het eind toe vind ik nog steeds mooi. De camera die steeds meer afstand neemt van hetgeen werd opgeborgen.
Degas schreef de zinnen niet in het Engels. In de BNF vond ik de brief terug waaruit de tekst was gelicht.
À Henry Lerolle 2
21 août 1884 3 - vertaling
Si vous me répondez, mon cher Lerolle, vous me direz bien que je suis un singulier coco. Pourquoi ne vous ai-je pas écrit avant votre départ et reçu la boîte de dragées, je n’en sais trop rien. Si vous étiez célibataire et âgé de 50 ans (depuis un mois) vous auriez de ces moments-là, où on se ferme comme une porte, et non pas seulement sur ses amis. On supprime tout autour de soi, et une fois tout seul, on s’annihile, on se tue enfin, par dégoût. J’ai trop fait de projets, me voici bloqué, impuissant. Et puis j’ai perdu le fil. Je pensais avoir toujours le temps ; ce que je ne faisais, ce qu’on m’empêchait de faire, au milieu de tous mes ennuis et malgré mon infirmité de vue, je ne désespérais jamais de m’y mettre un beau matin.
J’entassais tous mes plans dans une armoire dont je portais toujours la clef sur moi, et j’ai perdu cette clef. Enfin, je sens que l’état comateux où je suis, je ne pourrai le soulever. Je m’occuperai, comme disent les gens qui ne font rien, et voilà tout.
Je vous écris tout cela, sans grande nécessité, il suffisait de vous demander humblement pardon de ma grossièreté.[…].
Bien à vous. D.
Het zijn treffende beelden van een depressie.
De zus van Beyoncé, Solange brak in 2016 door met Cranes in the Sky. Op een sobere muzikale achtergrond zingt ze over de strategieën om verdriet of pijn te ontwijken, geen van alle succesvol.
In een interview met haar zus zegt ze met de titel te verwijzen naar de bouwdrift in haar nieuwe woonplaats Miami. Bouwkranen. Geen straat zonder, wat haar terneerdrukt.
Well it’s like cranes in the sky
Sometimes I don’t wanna feel those metal clouds
Metalen wolken, die je kunt voelen.
Kraanvogel is een andere betekenis van crane. Het deed me meteen denken aan Sibelius, die zijn depressies trachtte op te lossen in alcohol. Kraanvogels fascineerden hem. In 1915 schreef hij in zijn dagboek:
Every day I see the cranes. Flying south in full cry with their music. Have been yet again their most assiduous pupil. Their cries echo throughout my being.
The swans are always in my thoughts and give splendor to [my] life. [It’s] strange to learn that nothing in the whole world affects me — nothing in art, literature, or music — in the same way as do these swans and cranes and wild geese. Their voices and being.
In 1906 bewerkte hij twee delen uit Kuolema (Dood, muziek die hij in 1903 schreef voor een toneelstuk) en gaf het een nieuwe naam Kurkikohtaus, dat ‘scene met kraanvogels’ betekent. Hij leek er niet heel tevreden mee en gaf het geen zelfstandig opusnummer (Op. 44 nr 2). De partituur zou pas in de jaren 70 worden gepubliceerd. Het duurt afhankelijk van de uitvoering zo rond de vijf minuten, maar is van begin tot eind ontroerend en beeldend. Je ziet de vogels over vliegen.
Een gefnuikte ambitie, een gebrek aan doel, het kunnen aanzetten zijn voor een depressie. Ook als er juist heel veel dingen mogelijk zijn. In One Of These Things First benoemt Nick Drake alle paden die voor hem open liggen.
I could have been a sailor, could have been a cook
A real live lover, could have been a book.
I could have been a signpost, could have been a clock
As simple as a kettle, steady as a rock.
Maar hij komt tot niets:
I could be
Here and now
I would be, I should be
But how?
Hij maant zichzelf aan tot actie, en prevelt de mantra die de weg kan wijzen uit het dal:
I could have been
One of these things first
Nick Drake - One Of These Things First
Doe maar gewoon iets, begin maar ergens, dan volgt de rest. Het hielp hem niet maar is een goed advies. Andy Warhol gaf het afgaand op de teksten op Songs for Drella mee aan Lou Reed en John Cale.
noot 1. Edgar Degas: A Strange New Beauty, tentoonstelling Museum of Modern Art (New York), 2016. Red. Jodi Hauptmann, 239 pp. Bespreking in New York Review of Books, mei 2016
noot 2. Henry Lerolle was een Franse schilder. Hij speelde viool en verzamelde kunst. Zijn schilderijen brengen vaak muzikanten in beeld.
Als je me terugschrijft, zul je vast zeggen dat ik een rare snuiter ben. Waarom ik je niet heb geschreven voor je vertrok en het pillendoosje ben komen ophalen, weet ik niet goed. Als je een vijftigjarige (sinds een maand) vrijgezel zou zijn, kende je deze momenten. Je sluit alles als een deur af, en dat niet alleen bij je vrienden. Je haalt alles om jezelf heen weg, en, eenmaal alleen, maak je jezelf zo klein mogelijk, dood je jezelf, uit walging. Ik heb te veel plannen gemaakt, en nu zit ik vast en kan ik niets. Ik ben het helemaal kwijt, dacht dat ik altijd tijd zou hebben. Ondanks al mijn zorgen en mijn slechte zicht had ik er alle vertrouwen in dat ik me op enig moment zou kunnen zetten aan de dingen die ik niet deed of niet mocht doen. Ik stopte alles wat ik me had voorgenomen in een kast, en hield de sleutel altijd bij mij. Nu ben ik die sleutel kwijt. In de verlamde staat waarin ik me bevind, zou ik die sleutel niet eens kunnen oppakken. Ik houd mezelf bezig, zoals de mensen zeggen die niets te doen hebben, en dat is het.
Ik schrijf je dit, zonder grote noodzaak, meer om je nederig mijn excuses aan te bieden voor mijn lompheid.